Novum 41: nieuwsbrief HDC december 2022

Published on: Dec 14, 2022
Written by: Fred van Lieburg

Lees of download hier de volledige PDF van de nieuwsbrief. Hieronder volgt de tekst zonder illustraties en kaderteksten. Een papieren versie kan worden aangevraagd bij Wim Berkelaar, hdc@vu.nl.


#Ten geleide

Het jaar 2022 is bijna vervlogen. Omgevlogen, al is het onwerkelijk te bedenken dat we begin januari nog in een lockdown zaten vanwege de coronapandemie. Dat lijkt lang geleden, doordat het levensgevoel spoedig door andere onrust in de wereld – Oekraïne – en in ons eigen land – stikstof – werd beheerst. In die context herpakte de VU zich in haar dynamiek in onderwijs en onderzoek en hernam ook het HDC zijn diverse werkzaamheden. In deze nieuwsbrief valt veel te melden over activiteiten en plannen, waar wij onze donateurs en alle belangstellenden graag in laten delen.

Zonder die donateurs – onder wie ruim 400 individuele sympathisanten – en een groep ijverige vrijwilligers zouden we lang niet alles kunnen doen wat tot nu toe via de Stichting ter ondersteuning van het HDC mogelijk is. Gelukkig ontvangen we niet alleen substantiële steun van het College van Bestuur, maar ook van de VU Vereniging, die speciale projecten financiert ter ontsluiting en benutting van de collectie HDC|Protestants erfgoed in samenwerking met docenten en studenten binnen de Faculteit der Geesteswetenschappen. De vorig jaar ingeslagen koers van digitalisering op diverse fronten kon verder worden uitgewerkt.

Op het personele vlak beleefden we op de valreep van de jaarafsluiting het betreurenswaardige vertrek van de conservator Jasmijn Vervloet. Als opvolger van Hans Seijlhouwer, die ruim 40 jaar het HDC diende, is zij slechts enkele jaren bij de UBVU werkzaam is geweest. Maar in die korte tijd heeft zij door haar uitstekende taakuitoefening de sympathie van vele collega’s en collectieliefhebbers verworven. We danken haar hartelijk voor de grote inzet en wensen haar alle goeds in haar verdere loopbaan in het archiefwezen.

Het jaar 2023 ligt voor ons, waarin de vaste medewerkers – Wim Berkelaar, Dagmare Houniet, Koos-jan de Jager, ondergetekende én de opvolger van Jasmijn Vervloet – weer veel werk wacht. Wij hopen dat de bruisende activiteit waarvan deze 41ste aflevering van Novum een beeld geeft, velen zal inspireren om het HDC te (blijven) steunen in morele, financiële en praktische zin. Met de Kerstdagen en de jaarwisseling in het vizier, wensen wij alle lezers heil en zegen!

Fred van Lieburg, directeur HDC


#Databestand in aanbouw

Sinds 2020 is de onderzoekstaak van het HDC ingebed in de leerstoelgroep Religiegeschiedenis bij de Faculteit der Geesteswetenschappen, waarbij nauw wordt samengewerkt met de Bijzondere Collecties binnen de Universiteitsbibliotheek. De collega’s van handschriften & oude drukken, kaarten & atlassen, kunst en academisch erfgoed en natuurlijk het HDC|Protestants Erfgoed zijn graag geziene medewerkers aan onderwijsmodules en excursies, maar leveren ook expertise bij de bestudering van bronnen in lopende onderzoeksprojecten. In onze vorige Novum is aandacht gevraagd voor de ambitie van het HDC om op het gebied van de Nederlandse religiegeschiedenis van de laatste vijf eeuwen een digitale dataset op te bouwen, die onderdeel vormt van de nationale historische kennisinfrastructuur. Studenten, promovendi, andere belangstellenden en vrijwilligers kunnen hiermee aan de slag door het invoeren, bewerken en analyseren van gegevens. Deze ambitie sluit naadloos aan bij het beleid van zowel bibliotheek als faculteit. De HDC-Database maakt dan ook deel uit van de plannen van het in 2022 in de steigers gezette FGW Research Data Management onder leiding van Liesbeth Geudeke en Sam Heijnen.

Met de voor het HDC nu eenmaal beperkte middelen van geld en arbeid konden in 2022 mooie resultaten worden geboekt. Het in 2017 als los idee geïntroduceerde Vele Handen-project over het Volkspetitionnement van 1878 – gefinancierd door de Stichting Dr. Abraham Kuyperfonds en de VU-Vereniging – is inmiddels uitgerold tot een reeks van deelprojecten over ‘protestantse populaties’, waarbij persoonsgegevens van grote groepen die zich lieten afbakenen rond concrete ‘orthodoxe’ initiatieven worden vastgelegd in datasets. Zo zijn op basis van de oudste jaarverslagen van de VU de in 1880 geworven donateurs (leden en begunstigers) van de Vereeniging voor Hoger Onderwijs op Gereformeerde Grondslag in kaart gebracht, terwijl ook alle ondertekenaars van petities tegen de vaccinatie(dwang) in 1872 en 1921 zijn ingevoerd. Bijzonder aantrekkelijk was het project rond het felicitatieregister voor Abraham Kuyper bij zijn 70ste verjaardag in 1907: dit topstuk uit de HDC-collectie werd niet alleen gedigitaliseerd door het gespecialiseerde bedrijf GMS in Sliedrecht, maar ook de duizenden namen (met woonplaatsen en functies) in dit album werden via OCR getranscribeerd en gecorrigeerd. Als nieuwe uitdaging richten we ons nu op de petitie van orthodox-protestanten tegen de herinvoering van de rooms-katholieke bisdommen in Nederland in 1853, de zogeheten Aprilbeweging. Bovendien zijn de eerste stappen gezet voor een database van Afgescheidenen 1834-1869: gereformeerde Nederlanders die in deze periode buiten de Hervormde Kerk kwamen te staan.

Het is bewonderenswaardig dat bij deze projecten vrijwilligers als Gezien Ridderbos en Piet Moleveld, die zich al vele jaren voor het HDC inzetten, de ongemakken van de ouderdom trotseren om vele steentjes bij te dragen aan het ontcijferen van handtekeningen in de genoemde petities van het vrome voorgeslacht. De namen en plaatsen worden keurig ingevoerd in de computer, iets wat ook thuis in kleine dagdelen gemakkelijk kan worden gedaan. Van zulke vrijwilligers heeft het HDC er nooit genoeg!

Tegelijkertijd heeft de financiële steun van zowel de VU-Vereniging als de Stichting ter Ondersteuning van het HDC het mogelijk gemaakt tijdelijke aanstellingen te realiseren van student-assistenten. In 2022 konden maar liefst zeven jongeren voor drie maanden aan de slag als HDC Student Fellow om bij te dragen aan een van de lopende projecten. Sommigen onder hen studeren aan de VU en hebben bijvoorbeeld de vakken Archivistiek & Paleografie en Religiegeschiedenis gevolgd, anderen hebben gesolliciteerd vanuit andere universiteiten. In alle gevallen is hun de gelegenheid gegeven ervaring op te doen in historisch onderzoek en aan te sluiten bij nuttige academische netwerken. Wat ze ook verder in het leven gaan doen, deze ervaring nemen ze mee ten goede van het vakgebied waar het HDC voor staat.


#Koloniale religiegeschiedenis

De religieuze geschiedenis van Nederland wordt vanzelfsprekend bestudeerd in een internationale context. Het HDC onderhoudt dan ook contacten met collega-historici en vergelijkbare instellingen in het buitenland. Sinds vorig jaar treedt Fred van Lieburg – in de plaats van de in 2021 overleden historicus Peter Raedts – op als de Nederlandse vertegenwoordiger in de Commission Internationale d’Histoire et d’Etudes du Christianisme (CIHEC), opgericht in 1952 in het kader van de International Committee of Historical Sciences (CISH/ISCH). Dit gezelschap confereert om de vijf jaar in het kader van een historisch ‘wereldcongres’: in 2022 vond een twee jaar vertraagde bijeenkomst plaats in de Poolse stad Poznań. Maar ook tussendoor worden symposia georganiseerd en voor 2025 staat Amsterdam op de rol om als plaats van samenkomst te fungeren. Het HDC zal dan graag gastheer zijn.

De internationale context van de Nederlandse religiegeschiedenis krijgt in het bijzonder gestalte in relatie tot de voormalige overzeese handelsgebieden en koloniën. Zending/missie vanuit het moederland is daarin een traditioneel onderwerp, dat al lang in wederkerigheid met de andere werelddelen wordt behandeld. Begin dit jaar nam Fred van Lieburg samen met David Onnekink, universitair docent in Utrecht en coördinator van een Mission History Network, het initiatief tot de oprichting van een netwerk voor historici van zending en missie in Nederland. In het bestuur is ook het Katholiek Documentatie Centrum (KDC) in Nijmegen betrokken. Inmiddels zijn er in Utrecht al drie geanimeerde studiebijeenkomsten van enkele tientallen geïnteresseerden gehouden (28 maart, 8 juni en 7 december 2022). Met dit netwerk herleeft iets van een soortgelijke Werkgroep uit de negentiger jaren, die een eigen tijdschrift uitgaf. Een drijvende kracht uit deze groep, VU-promotus Henk Niemeijer, heeft in de tussenliggende decennia zijn werkterrein gevonden in Indonesië en zich enorm ingespannen voor de (fysieke en digitale) redding van protestantse kerkarchieven in de archipel. We zijn blij dat hij bij het HDC is aangesloten als Senior Researcher, gelet op de groeiende belangstelling voor (postkoloniale) kerkgeschiedenis in Azië. Er zijn ook goede contacten met een documentatiecentrum aan de protestantse universiteit in Djakarta (de Pusat Dokumentasi Sejarah Gereja di Indonesia, PDSGI), geleid door Yusak Soleiman.

Op deze plaats vermelden we ook het congres dat op 22 en 23 september 2022 werd gehouden in Leuven onder de titel ‘Bouncing back: The Return of Missionaries in the Low Countries’. Het gaat hier om de tweejaarlijkse Trajecta-conferentie, georganiseerd door de redactie van het gelijknamige tijdschrift ofwel door vier samenwerkende documentatiecentra: naast het HDC ook KADOC (Leuven), KDC (Nijmegen) en ADC (Kampen). De meeste van de Engelstalige lezingen op dit symposium zullen spoedig worden gepubliceerd in Trajecta.

Een verheugend perspectief geeft ten slotte de toekenning van een grote subsidie door de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO) voor het project ‘Church and Slavery in the Dutch Empire: History, Theology and Heritage’. Aanvragers hiervan waren Annette Merz, hoogleraar aan de Protestantse Theologische Universiteit, en George Harinck, hoogleraar Neocalvinisme aan de VU, in nauwe samenwerking met Dienke Hondius, universitair hoofddocent politieke geschiedenis. Het behoeft geen betoog dat hiermee een uiterst actueel thema aan de orde is, dat dankzij de samenwerking van meerdere begeleiders, onderzoekers en promovendi veelzijdig en diepgravend behandeld kan worden. Omdat George Harinck deel uitmaakt van de leerstoelgroep Religiegeschiedenis en de stuurgroep van het HDC, zal ook aan dit front sprake zijn van versterking van interdisciplinaire kennis en contacten.


#Protestantse bestsellers

Tot de vaste activiteiten van het HDC behoort al vele jaren de organisatie van de Mr. H. Bos-lezing, genoemd naar de VU-bestuurder die indertijd de Universiteitsbibliotheek van een rijke collectie handschriften en oude drukken heeft voorzien. De uitnodiging ging deze keer naar dr. Enny de Bruijn, bekend als auteur van veelgeprezen historische monografieën en als literatuurrecensent bij het Reformatorisch Dagblad. Op donderdag 9 juni 2022 hield zij in de filmzaal van de Protestantse Theologische Universiteit haar voordracht: "Altijd een happy end: protestantse bestsellers als spiegel van een veranderende geloofsbeleving". Onder deze titel is de tekst met de nodige illustraties in druk verschenen als deeltje in de HDC-reeks Ter Lezing. Het was een zeer geslaagd evenement, waarbij De Bruijn voor het eerst een overzicht en een duiding gaf van de opmerkelijke opkomst van vertaalde Amerikaanse, evangelicaal getinte romans op de Nederlandse reformatorische markt. Zij gaf daarmee een mooi vervolg op de vorige Boslezing, waarin Agnes Amelink sprak over 'Protestantse leescultuur in de schaduw van Abraham Kuyper'. Gelukkig hoefde het ditmaal geen digitaal optreden te zijn, maar konden ruim vijftig bezoekers aanwezig zijn en deelnemen aan een geanimeerde discussie onder leiding van Wim Berkelaar.


#Religieus rampjaar

Sinds oktober vorig jaar sluit het HDC Centre for Religious History aan bij de traditionele Maand voor de Geschiedenis, een landelijk initiatief om op allerlei manieren het grote publiek te bereiken met het werk van historici en historische instanties. ‘Wat een ramp!’, zo luidde het algemene thema, dat qua tijd, plaats, personen of gebeurtenissen naar believen mocht worden ingevuld. Nu stond 2022 als zodanig al in het teken van de herdenking van de Nederlandse opstand, 450 jaar geleden, als ‘Geboorte van Nederland’. Het HDC besloot beide thema’s te combineren – en het uitroepteken voorzichtigheidshalve te vervangen door een vraagteken – onder de titel ‘1572: een religieus rampjaar?’ In allerlei mediapresentaties en nieuwe publicaties lag immers het accent op de chaotische ‘burgeroorlog’ die indertijd onder Nederlanders werd gevoerd, een terechte nuancering van de meer ideologisch gedachte strijd omwille van de religie en/of de vrijheid. Juist in de traditie van Abraham Kuyper – denk aan de oprichting van De Standaard op 1 april 1872 – is het geuzenmotief sterk benadrukt. Het symposium was aan de VU dan ook geheel op zijn plaats, zeker ook op de ‘Hervormingsdag’ 31 oktober, de traditionele datum van het begin van ‘de’ Reformatie in 1517.

Agorazaal 1 was met 90 zitplaatsen geheel gevuld, mede dankzij een groep VWO-leerlingen van de Jacobus Fruytier-scholengemeenschap in Apeldoorn die op deze prachtige herfstmiddag met hun docent mee naar Amsterdam waren gekomen. Fred van Lieburg hield een inleiding over het politieke en kerkelijke reformatieproces in de 16e-eeuwse Nederlanden, dat een katholieke insteek had voordat het door de verwikkelingen van de Tachtigjarige Oorlog een calvinistische wending onderging. Historicus Arjan Nobel, docent aan de Universiteit van Amsterdam, illustreerde in woord en beeld het geweld van de geuzen, die niet alleen geestelijken mishandelden maar ook tal van kerken en kloosters vernielden. Geschiedenisdocent en HDC-fellow Jos de Weerd, die vorig jaar aan de VU promoveerde op de reformatie van de Veluwe, toonde de fraaie digitale animatie die hij met zijn zwager Jan Hendrik Bosch maakte van buiten- en binnenkant van de (niet meer bestaande) dorpskerk van Apeldoorn vóór de protestantse metamorfose.

Het symposium demonstreerde in nog enkele andere bijdragen de gebruikmaking van digitale technieken voor historische visualisering waar het HDC zich in samenwerking met onderzoekers binnen en buiten de VU wil profileren. Mediëvist Rombert Stapel, verbonden aan het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis en verantwoordelijk voor de Historical Atlas of the Low Countries (1350-1800), had speciaal voor de gelegenheid een kaart gemaakt van de herindeling van de Nederlandse bisdommen in 1559/1561. Historisch-geograaf Reinout Klaarenbeek, conservator van de VU-Kaartencollectie en als zodanig een directe partner van het HDC, ging ten slotte in op het proces van ‘fragmentatie en segregatie van de stedelijke ruimte’. Daarbij maakte hij mooi gebruik van de Kloosterkaart, een databank in het VU-webportaal Geoplaza, samengesteld door emeritus-hoogleraar middeleeuwse geschiedenis Koen Goudriaan.

Al met al was dit een boeiend en veelzijdig symposium, dat typerend mag heten voor de bredere koers die het HDC sinds enkele jaren vaart, gericht op meer dan alleen het Nederlands protestantisme na 1800 en gebruik makend van digitale technieken in onderwijs, onderzoek en ‘publieksgeschiedenis’. Evenals het project ‘Geboorte van Nederland’ houden we de aandacht voor deze periode vast rond de jaren 1573 en 1574. Het HDC zal in 2023 ingaan op de overgang van Willem van Oranje tot het calvinisme en in 2024 op de eerste Synode van Dordrecht.


#Biologie en theologie

Op 10 november 2022 organiseerde het HDC samen met de Historische Commissie VU, het onderzoeksinstituut CLUE+, het Stevin Centre for History of Science and Humanities en de bacheloropleiding Biologie een symposium naar aanleiding van de honderdste geboortedag van de bekende VU-hoogleraar Jan Lever (1922-2010). Initiatiefnemer voor deze herdenking was universiteitshistoricus Ab Flipse, die bezig is met een biografie over deze invloedrijke figuur uit de VU-geschiedenis. Levers naam is verbonden met de fase in de ontwikkeling van de neo-gereformeerde wereld waarin de verenigbaarheid van scheppingsleer en evolutietheorie ter discussie stond, en daarmee het debat over geloof en wetenschap intensief werd gevoerd. Bij het onderzoek naar Levers loopbaan en invloed speelt het Lever-archief in de collectie HDC|Protestants erfgoed uiteraard een grote rol. Het symposium, gehouden in de Jan Lever Zaal van het Wis- en Natuurkundegebouw, trok ongeveer 120 belangstellenden, onder wie tal van oud-studenten die nog colleges van de hoogleraar hadden gehad. Na een openingswoord van Fred van Lieburg als gastheer namens het HDC, hield Ab Flipse een lezing over de studie- en promotietijd van Lever. Andere sprekers waren Gijsbert van den Brink, Diederik Blankesteijn, Nico van Straalen, Jelte Rozema, Linus van der Plas, Rinny Kooi en Bert Lever. Herinneringen aan de persoon en evaluaties van zijn werk wisselden elkaar af. Alle lezingen zijn vastgelegd in een bundel, uitgegeven in de Donum Reeks van het HDC. Het was een mooi moment dat het eerste exemplaar van dit boek aan het einde van deze middag werd aangeboden aan Hans Lever, broer van de hoofdpersoon. Het was een zeer geslaagde, waardige en levendige bijeenkomst, die ook veel aandacht in de media trok.


#Gesprekken over secularisatie

In het laatste kwartaal van 2022 lanceerde het HDC een serie interviews in de vorm van een podcast, die tot ver in 2023 voortgang zal vinden. Eigenlijk herleeft hiermee een succesvolle activiteit uit een niet zo ver verleden. In de jaren 2008-2009 maakten Wim Berkelaar en Koos van Noppen bij de Evangelische Omroep de radioserie Nieuw Protestants Peil, waarvan de 76 afleveringen nog altijd te beluisteren zijn in de soundcloud van het HDC. De eerstgenoemde HDC-medewerker is tot op de huidige dag op de radio te horen in diverse programma’s, terwijl de oud-journalist inmiddels werkzaam is als hoofd communicatie bij de Inwendige Zendingsbond (IZB). Berkelaar en Van Noppen pakken nu hun vertrouwde samenwerking weer op in een project voor het HDC. Onder de titel ‘Beschouwen en verstouwen: gesprekken over secularisatie’ ondervragen zij theologen, historici en journalisten die zich in hun werk met dit onderwerp hebben beziggehouden, maar die ook zelf – als tijdgenoten – deze ingrijpende ontwikkeling in de recente religie- en cultuurgeschiedenis hebben ondergaan. De eerste drie interviews werden gehouden met Trouw-columnist Stevo Akkerman, emeritus-hoogleraar theologie Martien Brinkman en journalist en columnist Elma Drayer. Er zullen nog zeker zeven gesprekken volgen. Elke maand wordt een aflevering van de podcastserie op het HDC-kanaal in soundcloud geplaatst. Op deze manier proberen we als centrum op een breed toegankelijke wijze bij te dragen aan de reflectie op de actuele situatie in gelovig Nederland.


#Bijlage

Overzicht van archieven en collecties die in 2022 zijn ontsloten door Dagmare Houniet en de vrijwilligers. Tussen haakjes staat het archiefnummer.

Dagmare Houniet

• Herman Nauta (511)

• Vrijwillige Christelijke Jeugdcentrales, aangevuld met foto’s (620)

• Aanvullingen op het archief van Uitgeverij Wever te Franeker (748)

• Archief van de zendelinge Elize Scharten (1180)

• Aanvullingen op archieven ARP (272) en AR-kiesvereniging Amsterdam (243)

• Familie Grosheide (916)

• Aanvullingen op archief Reinier Gosker (487)

• Brieven toegevoegd aan archief Wormser en Höveker (258)

• Aanvullingen op het archief van de Vereniging van Christen-Historici (680)

• Aanvullingen op archief Hervormd Weekblad De Gereformeerde Kerk – Uitgegeven door de Confessionele Vereniging (609)

• Aanvullingen op Liter. Christelijk literair tijdschrift (046)

• Archief Stiltecentrum ’t Open Hof (511)

• Archief Stichting Dr. Abraham Kuyperfonds, archief secretarissen (823)

• Archief Anglicaanse Kerken te Antwerpen en Oostende (829)

• Archief N.A. (Niek) Schuman (1151)

• Collectie foto’s faculteit Biologie VU (5201)

• Serie foto’s en andere beeldmateriaal van predikanten en theologen afkomstig van Museum Catharijneconvent (1200)

• Collectie preekbeurtenbrieven (211)

Vrijwilligers

• Collegedictaten van H. Dooyweerd en Vollenhoven met correspondentie (576)

• Jan Ligtharthuis en J.K.A. Schreuder (1199)

• Hervormd Beraad Vredesvraagstukken (1174)

• Interkerkelijk Vredesberaad (168)

• Jan-Nico Scholten (1130)

• Okke Norel (1194)

• J. van der Meulen (104)

• J.H. Smit-Sibinga (762)

• D.W.O.A. Grosheide (919) en G.H.A. Grosheide (830)

• Kleis Kroon (985).

Aanwinsten 2022

Overgedragen archieven en aanvullingen op bestaande collecties 2022

Anglicaanse Kerken te Antwerpen en Oostende

A. Noordmans en H. van Dijk (correspondentie)

A. Noordtzij (foto's)

ARP (aanvullingen)

M.A. Beek

K.A. Bril

Ds. B. Drewes

Cassettebandjes van diverse voormannen Gereformeerde Staatspartij

Dr. Abraham Kuyper Fonds. (Archief secretarissen 1981-2022)

ds. E.J. Oomkes en ds. Joh. Westerhuis

E. Korthals Altes

Familie Rutgers (groot-formaat foto’s)

Idenburg & Rutgers (correspondentie families)

J. van Essen (1914-2012, acht 'rondzendbrieven')

Diverse kerkelijke bladen

ds. I. Kok (aanvulling)

prof. dr. G. Kuijpers

M. Pos (aanvulling)

Nederlands Christelijke Reis Vereniging

Nederlandse Vereniging voor Vrije Zondagsscholen

Overlegorgaan van joden en christenen in Nederland (OJEC)

Oomkes (familie)

R.P. van de Riet

R. Gosker

Stichting 100 Gulden Reis

Vrijzinnig Christelijke Jeugd Centrales (foto’s)

Ds. C. Veenhof

Ds. B. Wentsel

Uitgeverij Wever te Franeker (aanvullingen)

Willem de Zwijgerstichting

Wormser - Budde (briefwisseling)

A. de Groot (aanvulling)

OTAP_STATE