Publieke religie en herinnering in Nederland
In de Nederlandse religiegeschiedenis gaat vanouds veel aandacht uit naar de groepen die zich sinds de negentiende eeuw hebben geëmancipeerd: dat zijn met name de gereformeerden en de katholieken. Zij waren ook de drijvende krachten achter de vorming van een netwerk van tal van maatschappelijke en politieke organisaties, vaak kortweg aangeduid als een ‘zuil’. Dit onderzoek heeft fascinerende inzichten opgeleverd in de vitaliteit van religie in de Nederlandse samenleving en hoe dat alle mogelijke facetten van het leven heeft doortrokken.
Veel minder zichtbaar is hierdoor in de geschiedschrijving en de publieke herinnering de rol en betekenis van christenen die niet ‘verzuild’ werden. Daarbij moet met name aan de hervormden gedacht worden: zij vormden weliswaar (lange tijd) de grootste groep en hadden een grote maatschappelijke impact, maar waren als zodanig nauwelijks zichtbaar. Daardoor is er ook heel weinig onderzoek naar hen gedaan.
Publieke religie
Een van de domeinen waarin het veelal liberale, gematigde protestantisme zich manifesteerde was wat wel wordt genoemd dat van de ‘publieke religie’. De overheid en samenleving wordt bijeengehouden door een vaak nauwelijks uitgesproken gedeelde overtuiging over wat de dragende normen en waarden zijn. Thorbecke noemde dat ‘christendom boven de geloofsverdeeldheid’: die ideeën die gedeeld werden door alle religieuze groepen. Deze ‘publieke religie’ werd zichtbaar in de manier waarop het onderwijs werd ingericht, wetten werden geschreven, sociale politiek werd bedreven, hoe met de koloniën werd omgegaan en hoe soldaten in het leger op pad werden gestuurd.
De studie van deze vaak nauwelijks gearticuleerde, maar voor een goed begrip van de Nederlandse samenleving zeer belangrijke ‘publieke religie’ is gekozen tot een nieuw onderzoeksspeerpunt van het HDC Centre for Religious History. In de komende jaren zullen we met name rond dit verschijnsel onderzoek aantrekken, congressen organiseren en publicaties voorbereiden. Het doel hiervan is om ons historische beeld te nuanceren, maar ook om de huidige samenleving zicht te geven op de manier waarop ook nu nog ‘publieke religie’ een belangrijke rol vervult.
Herinneringscultuur
In een al gestart deelproject willen we graag een stevige theoretische vloer leggen voor dit onderzoek en ‘publieke religie’ als zodanig thematiseren. Tegelijkertijd willen we dat concreet maken door studie van een specifieke casus.
Op dit moment is een kleine onderzoeksgroep bezig met onderzoek naar de rol van religie bij de manier waarop in Nederland de Tweede Wereldoorlog wordt herdacht. Welke religieuze elementen hebben een plaats gekregen bij de herdenkingen op 4 mei? Ons verkennende onderzoek wijst uit dat religie is verweven met de rituelen van herdenken, zeker in de periode vlak na 1945. Bij vrijwel iedere herdenking voeren katholieke en protestantse geestelijken het woord, worden religieuze gezangen gezongen en wordt gezamenlijk gebeden. Ook in de monumenten keren religieuze elementen terug die laten zien dat deze monumenten tot stand kwamen in een door het christendom gestempelde cultuur.
In dit deelproject willen we de plaats en functie van religie nader onderzoeken, onder andere aan de hand van onderstaande vragen:
- Welke plaats en functie hebben religieuze elementen in de herdenkingen van de Tweede Wereldoorlog? In hoeverre weerspiegelen deze elementen de ‘publieke religie’ van Nederland?
- Is er verschil tussen herdenkingen georganiseerd voor en door Nederlanders (bijv. de nationale herdenking op de Dam) en herdenkingen die door Amerikanen of Britten in Nederland worden georganiseerd (bijv. herdenkingen van Operation Market Garden of op het Ereveld Margraten)?
-Hoe verandert dit door de tijd? Is er door de ontkerkelijking in de tweede helft van de twintigste eeuw ook sprake van een afname van religieuze elementen in de nationale herinneringscultuur?
-Is er verschil tussen de nationale herdenkingen en regionale in uitgesproken protestantse en katholieke regio’s?
-Is er debat over de religieuze invloed op de herdenkingen?
